Их Хүрээ Гандан, Зүүн Хүрээ, Баруун дамнуурчин, Маймаа хот гэхчлэн хуваагдаж байв

Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хотын түүх бол монголчуудын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, тусгаар тогтносон орны улс төр, эдийн засаг, шашин, соёлын төвийн түүх, монголчуудын бэлгэдэл юм.

Нийслэл хотынхоо үүсгэн байгуулагдсан түүхийг 1841 онд "Эрдэнийн эрхи" хэмээх судар бичигт тэмдэглэжээ. Улаанбаатар хотын үүсэл нь XVII зууны үеийн монгол орны улс төрийн байдалтай нягт холбоотой. Их хүрээ 1640-1855 оны хооронд нийтдээ 28 удаа нүүж байсан гэдэг эрдэмтдийн судалгаа байдаг. Улаанбаатар хотын үүсэл хөгжлийг дараах үе цаг хугацаанд хуваан үздэг.
Нүүдлийн өргөө /1639-1778/
1639 онд одоогийн Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын нутагт Цагаан нуур буюу Ширээт нуур гэдэг газар шашны тэргүүнээр Занабазарыг өргөмжлөхдөө түүнд зориулж Орд-Өргөөг байгуулсан байдаг. Энэ өргөөг өнөөгийн Монгол улсын нийслэл хотын үүсэл гэж судлаачид үздэг. Харин 1640-1778 оны хооронд Өргөө хот өргөжин тэлж Их хүрээ болсон байна. Өргөө нь Монголын шарын шашны төв төдийгүй халх Монголын улс төрийн төв Монгол улсын ажил хэргийн чухал зангилаа голомт болж байсан нь түүхэн үнэн билээ. Өөрөөр хэлбэл, Өргөө нь жинхэнэ хот болон хувирах хөгжлийн шинэ үедээ орсон байна.
Их хүрээ /1778-1910/
Энэ үеийн гол онцлог нь Их хүрээ суурьшиж хот болон хөгжиж эхэлсэн явдал юм. Их хүрээ 1778 онд одоогийн Улаанбаатар хотын төв хэсэг байгаа Сэлбийн голын хөндийд ханаа хатгаснаас хойш байнгын суурьшил эхэлсэн гэдэг. Монголын урчууд сүм дугана Хүрээ хотоо барьж байгуулахдаа үндэснийхээ уламжлалыг чадамгай ашиглан хөгжүүлсний зэрэгцээ Хятад, Төвдийн уран барилгын уламжлалаас хэрэглэж байсныг анзаарахад төвөгтэй биш. XIX зууны үед Их хүрээ зөвхөн шарын шашны төв төдийгүй Монгол орны улс төр, засаг захиргаа, соёл, гол төв, худалдаа харилцааны том зангилаа болж жинхэнэ хот болон хувирсан байдаг.

Энэ үед Их хүрээний нийт хүн ам 15-20 мянга орчим байсан болов уу гэсэн таамаглал байдаг. Энэ нь эдүгээгийн томоохон аймгийн төвийн хүн амтай ойролцоо тоо юм. Их хүрээ хотод Гандан, Зүүн хүрээ, Баруун дамнуурчин, Маймаа хот, Консул сайдын яам, Дамбадаржаа зэрэг газрууд хамаарагдаж байсан байна. Их хүрээ нь XIX зууны эцэс гэхэд монгол орны шашин, улс төр, худалдаа, үндэсний болон нийгмийн зөрчил тэмцлийн гол зангилаа төв болж чадсан юм.

Нийслэл хүрээ /1911-1921/
Сэргээн байгуулагдсан Монгол улсын нийслэл болсон үе. Нийслэл хүрээ улс орны амьдралд онцгой үүрэг гүйцэтгэх болсон.


  

Улаанбаатар хот /1921 оноос одоо хүртэл/
1924 оны 10 дугаар сарын 29-ний өдрийн 14 дүгээр хуралдаанаар нийслэл хотыг улсын нийслэл хот гэдгийг давтан хуульчилж хотын нэрийг Улаанбаатар хот хэмээн өөрчлөхөөр болсон. 1954 онд анх удаа Улаанбаатар хотыг хөгжүүлэх 20 жилийн хэтийн ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулж хэрэгжүүлж эхэлсэн. 1990-ээд оны зун Монголд анх удаа олон намын оролцоотой ардчилсан сонгууль явагдсан. Энэ сонгуулийн үр дүнд Монголд анхны байнгын ажиллагаатай, олон намын бүрэлдэхүүнтэй парламент Улсын бага хурал байгуулагдсан. 1992 онд Монгол улсын шинэ үндсэн хууль (4 дэх) батлагдсан. Монгол улсын Үндсэн хуулинд "Монгол улсын нийслэл нь Улаанбаатар хот мөн" гэж заасан юм. Нийслэл нь өөрийн туг, бэлэг тэмдэгтэй.